Geosiyosiy fikrlashning rivojlanishi yer va dengiz qudratiga asoslangan anʼanaviy tushunchalardan zamonaviy tafakkurga asoslangan, texnologiyaning rivojlanishi va global taʼsir doirasidagi oʻzgarishlarni aks ettiruvchi yangi konsepsiyalarga qadar kengaydi. “Havo hukmronligi” yoki Aerokratiya hamda “Kiber va koinot hukmronligi” yoki Efirokratiya XXI asrda quchni tushunishda muhim nazariy maktablar sifatida shakllandi. Bu maktablar quchni proyeksiya qilish, davlatning roli va fazoviy taʼsirni tushunishda, xususan, texnologik rivojlanishning yorugʻi ostida, turlicha yondashuvlarni namoyon etadi. Ushbu maqolada Aerokratiya va Efirokratiyaning quchga munosabati, davlatning roli, fazoning konseptualizatsiyasi va real dunyodagi qoʻllanilishlarini qiyosiy tahlil qilinadi. Aerokratiya qudratni havo fazosini nazorat qilish orqali tushunadi, havo ustunligi va aerokosmik texnologiyalar rivojiga eʼtibor qaratadi. Bu maktabda samolyotlar, dronlar va raketalar havo hukmronligini oʻrnatish uchun vosita boʻlib, davlatlarga keng hududlarda tezkor quch proyeksiyasini amalga oshirish imkonini beradi.
Aerokratik fikrlash havo quchining yer va dengiz mintaqalariga taʼsir qilish qobiliyatini tan oladi, strategik ustunliklarni, misol uchun, razvedka, tezkor harakatlanish va kuchli taʼsir koʻrsatish orqali taʼminlaydi. Masalan, AQSH oʻzining rivojlangan havo kuchi va havo texnologiyalari bilan global taʼsir koʻrsatish uchun havo qudratidan foydalanadi. Efirokratiya esa quchni kiber fazo va koinot ustunligi orqali tushunadi, quchni virtual va ekstraterritoriya fazolarida proyeksiya qilish tushunchasini ifoda etadi. Efirokratik fikrlash zamonaviy global tartibga shakl berishda raqamli tarmoqlar, sunʼiy yoʻldoshlar va koinot texnologiyalarining taʼsirini tan oladi. Efirokratiyada quch axborot, aloqa va harbiy hamda fuqarolik funksiyalarini taʼminlovchi infratuzilmani nazorat qilish orqali namoyon boʻladi. Xitoyning koinot dasturi va kiberxavfsizlikka eʼtibori bu yondashuvning namunasidir, u kiber fazo va koinotdagi ustunlik orqali texnologik va xavfsizlik sohasidagi ustunlikni qoʻlga kiritishga intiladi.
Davlatning roli. Aerokratiyada davlatning roli asosan havo hukmronligini saqlashga qaratilgan boʻlib, bu milliy xavfsizlik va xalqaro taʼsirni taʼminlash uchun amalga oshiriladi. Aerokratik prinsiplarga amal qiladigan davlatlar oʻzlarining havo kuchlariga va aerokosmik imkoniyatlariga katta sarmoya kiritadi, raqobatda ustunlikni saqlash uchun texnologik taraqqiyotni ustuvor deb biladilar. Ushbu davlatlar kuchli havo kuchlarini barpo qilish va ularni saqlashga eʼtibor qaratib, milliy havo fazosini himoya qilish, razvedka olib borish va zarur boʻlganda boshqa hududlarda qudratni proyeksiya qilish imkoniyatiga ega boʻlishga harakat qiladilar. AQSH Havo Kuchlari bu yondoshuvning yaxshi namunasidir, ularning zamonaviy qiruvchi samolyotlari, dronlari va raketa tizimlari milliy mudofaa hamda global strategik manfaatlarni taʼminlashga xizmat qiladi. Efirokratiyada esa davlatning roli yanada murakkab boʻlib, jismoniy infratuzilma va raqamli imkoniyatlarni oʻz ichiga oladi. Efirokratik prinsiplarga amal qiladigan davlatlar kiberxavfsizlik choralari, sunʼiy yoʻldosh tarmoqlari va koinot dasturlariga sarmoya kiritadilar, shu orqali kiber fazo va koinotdagi oʻrnini mustahkamlashga intiladilar. Davlat milliy axborot tizimlarini himoya qiluvchi va raqamli fazoni boshqaruvchi boʻlib, internet, sunʼiy yoʻldosh va kiberxavfsizlik xizmatlarini taʼminlovchi xususiy kompaniyalar bilan hamkorlik qiladi yoki ularni tartibga soladi.
Masalan, Rossiya hukumati internet infratuzilmasini nazorat qilish orqali raqamli fazoni tashqi taʼsirdan himoya qiladi va keng kiber qobiliyatlar orqali milliy xavfsizlikni taʼminlashga harakat qiladi. Fazoni tushunish. Aerokratiya - fazoning hukmronlik nuqtayi nazaridan oʻziga xos tushunchasiga ega boʻlib, havo fazosini strategik ustunlik uchun muhim bir maydon sifatida qarashadi. Aerokratlar uchun havo fazosini nazorat qilish yer hududlari ustida koʻtarilgan va strategik ustunlikni taʼminlaydigan nazorat nuqtasiga aylanadi, bu esa davlatlarga hududlarni toʻgʻridan-toʻgʻri bosib olmasdan taʼsir koʻrsatish imkonini beradi. Havo fazosi dinamik va tez harakatlanishni taʼminlaydigan, davlat chegaralarini kesib oʻtib quchni proyeksiya qilish imkonini beradigan bir maydon sifatida koʻriladi. Aerokratik davlatlar himoyaviy va hujumkor operatsiyalarni tezkorlik bilan amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻladi, havo ustunligi esa tahdidlarga tezkor javob berish imkonini taʼminlaydi. Sharqiy Yevropadagi NATOning havo nazorati misoli shunga yaqqol misoldir, bunday havo patrullari koʻzga koʻringan mavjudlik va chegaralarni buzmasdan turib, toʻsqinlik qiluvchi taʼsirni namoyon etadi.
Efirokratiya - esa fazoni kiber fazo va koinotga boʻlib oʻrganadi, har biri taʼsir koʻrsatish uchun oʻziga xos imkoniyatlarni taqdim etadi. Kiber fazo axborot va aloqa qudratlari muvozanatini oʻzgartira oladigan, chegarasiz va oʻzgaruvchan bir maydon sifatida koʻriladi. Efirokratlar kiber fazoni murakkab bir tahdid va himoya maydoni sifatida tushunadilar, bu yerda taʼsir istalgan joydan namoyon boʻlishi mumkin, va ustunlik axborot oqimlarini himoya qilish va ehtimoliy buzilishlarga yoʻl qoʻymaslik bilan bogʻliq. Koinotda esa jismoniy mavjudlik muhim ahamiyat kasb etadi—yoʻldoshlar joylashtirilishi va koinot tadqiqotlari davlatning Yerdan tashqaridagi taʼsirni mustahkamlashdagi intilishini aks ettiradi. Xitoyning yoʻldoshlarini koinotga chiqarishi va koinot tadqiqotlaridagi ishtiroki esa uning koinotni strategik aktiv sifatida qabul qilishini namoyon etadi, bu esa uning global mavqeini iqtisodiy va harbiy jihatdan mustahkamlashga yordam beradi. Aerokratiya va Efirokratiya prinsiplari va ularning xalqaro siyosatga taʼsirlari haqiqiy hayotda ham yaqqol namoyon boʻladi.
1991 - yilgi Koʻrfaz urushida Aerokratiya qudratining kuchini koʻrsatdi, u yerda AQSH yetakchiligidagi koalitsiya havo ustunligidan foydalanib, tezkor gʻalabaga erishdi. Koalitsiyaning havo bombardimoni Iroq qoʻshinlarini harakatsiz qoldirdi va yuqori texnologiyali harbiy harakat modeli sifatida havo hukmronligiga asoslangan strategiyani yaratdi. AQSH va Turkiya kabi davlatlar tomonidan uchuvchisiz havo vositalarining (dronlar) rivojlantirilishi ham Aerokratiya taʼsirini koʻrsatadi, chunki dronlar havo hukmronligini saqlashda arzonroq vosita boʻlib, inson hayoti uchun xavfni kamaytiradi. Turkiyaning Suriya, Liviya va Togʻli Qorabogʻdagi mojarolarda dronlardan foydalanishi Aerokratiyaning nafaqat katta havo kuchlariga ega boʻlmagan davlatlar tomonidan ham samarali qoʻllanilishini koʻrsatadi, chunki dronlar strategik afzalliklarni taqdim etadi. Efirokratiya esa kiber fazo va koinot siyosatida yetakchi global kuchlar tomonidan namoyon boʻladi. Rossiyaning tashqi saylovlarga kiber aralashuvi va oʻz milliy internet infratuzilmasini nazorat qilishga boʻlgan intilishi Efirokratiyaning kiber fazoda strategiyalarini koʻrsatadi. Rossiya kiberxavfsizlikni ustuvor deb bilib, oʻz raqamli suverenitetini himoya qilish va kiber operatsiyalar orqali tashqi taʼsir koʻrsatish imkoniga ega boʻladi.
Shuningdek, koinot ham Efirokratiya uchun raqobat maydoniga aylandi, Xitoyning koinot dasturi uning koinot iyerarxiyasida uzoq muddatli mavjudligini taʼminlash, koinot stansiyasini qurish va Oyda oʻz oʻrnini mustahkamlashga qaratilgan. Bu harakatlar Xitoyning texnologik va harbiy qobiliyatlarini rivojlantirishga boʻlgan intilishini aks ettiradi. Efirokratiyaning yana bir misoli — AQSHning 2019 - yilda tashkil etilgan Kosmos kuchlari (Space Force), bu AQSHning koinotdagi hukmronlikka boʻlgan intilishini koʻrsatadi. Efirokratiyada koinot davlat xavfsizligi uchun muhim sohalardan biri hisoblanadi va Kosmos kuchlarining tashkil etilishi AQSHning sunʼiy yoʻldoshlar va koinot tizimlariga tahdidlardan oʻz manfaatlarini himoya qilishga boʻlgan intilishini namoyon qiladi. Kosmos kuchlarining vazifalari sunʼiy yoʻldoshlarni nazorat qilish, qarshi koinot imkoniyatlarini rivojlantirish va AQSHning mazkur yangi chegarada texnologik ustunligini taʼminlashdan iborat.
Ushbu harakatlar Efirokratik prinsiplarga mos keladi va koinot hamda kiber fazo endi geosiyosiy raqobatning ajralmas qismiga aylanganini tan oladi.
Xulosa. Aerokratiya va Efirokratiya quchga innovatsion yondashuvlarni taklif qiladi, ayniqsa, texnologiyaning rivojlanishi va global oʻzaro aloqalarning oʻzgarishi sharoitida. Aerokratiya havo fazosini nazorat qilishga urgʻu beradi, havo hukmronligini quchni proyeksiya qilish vositasi sifatida qaraydi, Efirokratiya esa kiber fazo va koinot ustidan nazoratni axborot va texnologik taʼsirni saqlash uchun muhim deb biladi. Har bir maktabda davlatning roli turlicha: Aerokratik davlatlar havo mudofaasini ustuvor qiladi, Efirokratik davlatlar esa raqamli va koinot resurslarini boshqaradi. AQSHning havo hukmronligi, Rossiyaning kiberxavfsizlikka eʼtibori va Xitoyning koinotga intilishi bu nazariyalarning milliy siyosat va strategiyalarni shakllantirishdagi ahamiyatini koʻrsatadi. Texnologik rivojlanish davom etar ekan, Aerokratiya va Efirokratiya taʼsiri yanada ortadi, havo, kiber va koinot sohalari global quch dinamikasida tobora muhim oʻrin tutadi. Bu maktablar anʼanaviy yer va dengiz qudrati ham muhimligini tan olgan holda, yangicha taʼsir vositalari bilan ularning yonma-yon mavjud boʻlishini anglatadi.
JIDU talabasi Murtozayev Mirjalol Oʻtkirjon oʻgʻli