Arnold Jozef Toynbi 19-20-asrlarning eng nufuzli tarixchilaridan biri boʻlib, uning faoliyati asosan sivilizatsiyalarning rivojlanishi va tanazzulini tahlil qilishga qaratilgan. Uning fikricha, tsivilizatsiyalarning rivojlanishi va tanazzulga uchrashi tashqi omillarga emas, balki ularning ichki resurslaridan oqilona foydalanish va qiyinchiliklarga javob berish qobiliyatiga bog'liq edi. Shuningdek Toynbining ta'kidlashicha, sivilizatsiyalar uchun qiyinchilik duch kelishi uni kuchliroq riviojlanishiga olib keladi. Bundan kelib chiqqan holda olim "chaqiriq va javob" ( challenge and response ) nazariyasini yaratgan. Bu nazariyani asosiy xususiyatlarini ko'rib chiqamiz:
“Chaqiriq va javob” nazariyasining asosiy xususiyatlari:
Toynbi o'z nazariyasida "chaqiriq va javob" tushunchasini ifodalagan. Uning fikricha, tsivilizatsiyalar taraqqiyoti insonning ma'lum "chaqiriqlar"ga ijtimoiy va madaniy javob berish qobiliyatiga bog'liq. Toynbi, shuningdek, Yevropa sivilizatsiyasi misolida G‘arb va boshqa sivilizatsiyalarning o‘zaro ta’siri to‘g‘risida xulosalar bildirdi. Masalan, G‘arb madaniyati turli xalqlar va madaniyatlar ta’sirida 500 yil davomida muvaffaqiyatlarga erishgani ta’kidlandi. Matnda 1683 yilda Avstriyaning poytaxti Venada turklarning g‘alabasi ham tilga olinadi. Toynbi sivilizatsiyalarning buzilishini jismoniy muhit ustidan nazoratni yo'qotish, inson muhiti ustidan nazoratni yo'qotish yoki tashqaridan hujumlar natijasida yuzaga kelgan deb hisoblamaydi. Toʻgʻrirogʻi, bu “ijodiy ozchilik”ning yomonlashuvidan kelib chiqadi, u oxir-oqibatda ijodiy boʻlishni toʻxtatadi va shunchaki “hukmron ozchilik”ga aylanib ketadi. Toynbi yozadiki:
“Hukmron ozchilik zo‘ravonlik qiladi, proletariat zo‘ravonlik bilan javob beradi, va jamiyat parchalanib, davlat, cherkov va jangovar guruhlarga bo‘linadi. Toynbi o'zining "ichki proletariat" va "tashqi proletariat" tushunchalarini tsivilizatsiya chegaralari ichida va tashqarisida mutlaqo boshqa muxolif guruhlarni tasvirlash uchun ta'kidlab o'tgan. Biroq, bu guruhlar o'zlarini tsivilizatsiya taqdiriga bog'langan deb bilishadi. Uning tanazzulga uchrashi va parchalanishi davrida ular tobora ko'proq huquqdan mahrum bo'lishadi. Parchalanish jarayonidan oldin hukmron ozchilik ichki proletariatni tsivilizatsiya doirasida bo'ysundirib, bu aholini achchiqlanishiga sabab bo'ldi. Sivilizatsiyadan tashqarida qashshoqlik va tartibsizlik hukm suradi va tashqi proletariatga hasad kuchaydi. Keyinchalik, sivilizatsiya muvaffaqiyatsizligi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy stressda achchiqlik va hasad sezilarli darajada kuchayadi.
Toynbining ta'kidlashicha, tsivilizatsiyalar yemirilishi bilan jamiyatda "bo'linish" mavjud bo'ladi. Ushbu kelishmovchilik muhitida odamlar arxaizmga (o'tmishni idealizatsiya qilish), futurizmga (kelajakni ideallashtirish), ajralish (chiriyotgan dunyo haqiqatlaridan uzoqlashish) va transsendensiyaga (chiriyotgan tsivilizatsiya muammolariga javob berish.) kabi yo'llarga o'tib ketishadi. Toynbi fikrlariga misollar:
1. Yevropa tiklanishi va innovatsiyasi:
Toynbi Yevropaning rivojlanishini uning qorong'u asrlar qiyinchiliklaridan qanday chiqqani bilan bog'laydi. Madaniy tiklanish, yangi kashfiyotlar va texnik ixtirolar Yevropa sivilizatsiyasini mustahkamladi.
2. Usmoniylar imperiyasining tazyiqlari:
Usmoniylar imperiyasining Yevropaga tazyiqi natijasida Gʻarb davlatlari oʻz kuchini oshirish uchun siyosiy va harbiy strategiyalarini kuchaytirdilar. Bu muvaffaqiyatning asosiy "chaqiriq va javobi" dan biri sifatida qaraladi.
3. Rivojlanishning mahalliy elementlari:
Toynbi tsivilizatsiyalar rivojlanishini faqat global omillar bilan bog‘lamaydi, balki mahalliy madaniy va ijtimoiy omillarning ahamiyatini ham qayd etadi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Toynbi sivilizatsiyalarni tarixiy jarayonning ajralmas qismi sifatida ko‘radi. Ularning rivoji qiyinchiliklarga bergan javobiga, tashqi omillarga ijobiy javob berish va ichki birdamlikka bog‘liq. Ammo sivilizatsiyalar o‘z tarixidan saboq chiqarmasa, qulash muqarrar. Toynbi bu fikrlari bilan tarixni siklik jarayon sifatida talqin etgan. Toynbi asaridagi barcha boblar sivilizatsiya rivoji, ichki muammolar, diniy omillar va madaniy o‘zgarishlarni tushuntiradi, shu orqali tarixni chuqurroq anglashga yordam beradi.
Manba: Rahmatov Qahhor, JIDU (IXTI)