Superpower:
"Superpower" tushunchasi, ayniqsa, global dinamikaning rivojlanishi bilan tobora ko'proq muhokama qilinmoqda. Superdavlat - an'anaga ko'ra, super kuchga tengsiz harbiy, iqtisodiy va siyosiy ta'sirga ega, global qarorlarni shakllantirishga qodir bo'lgan davlat sifatida qaraladi. Bu davlat ko'pincha hard power (harbiy) va soft power (madaniy yoki iqtisodiy) orqali ta'sir o'tqazishga urinadi. Shuningdek, dunyo bo'ylab harbiy aralashuv qobiliyatiga ega global mavjudlik va ko'pincha global miqyosda ishlatiladigan barqaror valyuta (masalan, AQSh dollari) bilan muhim iqtisodiy kuch, innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotning yuqori darajasidir.
Masalan, AQSh super kuch sifatida tasniflanadi, lekin ba'zi tahlilchilar Xitoyni potentsial deb hisoblashadi. Misol uchun, Ian Bremmer super kuchni boshqa xalqlarning global miqyosdagi harakatlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan davlat deb ta'rifladi. Bu g'oya Sovuq urush davrida, AQSh va Sovet Ittifoqi hukmronlik uchun raqobatlashganda, dunyoni ikki qutbli qilib qo'ygan paytda dolzarb edi.
Biroq, 1991-yilda Sovet Ittifoqining qulashi bilan AQSh yagona super kuch bo'lib qoldi, bu ba'zilarni dunyoni bir qutbli deb ko'rishga olib keldi. Shunga qaramay, bugungi kunda BRIC mamlakatlari (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy) kabi boshqa qudratli davlatlarning yuksalishi hech bir davlat to'liq hukmronlik qila olmaydigan ko'p qutbli dunyoga o'tishni ko'rsatadi. Samuel P. Xantingtonning ta'kidlashicha, AQSh shubhasiz super kuch emas, balki "yirik kuch" bo'lishga moslashishi kerak, chunki uning hukmronligi global o'zaro bog'liqlik va rivojlanayotgan kuchlarning ta'siri bilan kurashmoqda.
Great power:
Buyuk kuchlar mintaqaviy ta'sirga ega va ko'pincha xalqaro miqyosda o'z kuchini loyihalashtira oladi, ammo ular super kuchning imkoniyatlariga yoki resurslariga ega bo'lmaydilar. Buyuk davlat, xalqaro munosabatlarda kuch ishlatish uchun muhim diplomatik, iqtisodiy va harbiy kuchga ega suveren davlat.
Shuningdek, bu atama 1814-15 yillardagi Vena kongressidan so'ng hukm surgan Yevropadagi xalqaro munosabatlar bo'yicha umumiy konsensus bo'lgan Yevropa kontsertidan so'ng valyutaga aylandi. Konsensus Avstriya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Rossiya va Prussiyani Napoleondan keyingi davrda Yevropaning buyuk davlatlari (great power) sifatida tan oldi. Biz buyuk davlatlarni qandey me'zonlar bilan ba'holashimiz zarur.
- Kuchli iqtisodiy ta'sir va rivojlangan harbiy imkoniyatlar.
- Xalqaro tashkilotlarga (masalan, BMT Xavfsizlik Kengashi) sezilarli ta'sir ko'rsatish.
- Mintaqaviy hukmronlik yoki ta'sir kuchli bo'lishi lozim.
Albatta, hozirgi kunda buyuk kuchlar (great power) sifatida biz Xitoy, Rossiya va Yevropa ittifoqini ko'rishimiz mumkin. Nemis tarixchisi Leopold fon Ranke 1833 yilda buyuk davlatlar haqida bir gap aytgan "Davlat uzini himoya qilishi va boshqa davlatga ta'sir o'tqaza olishi lozim, hattoki u davlatlar birlashsa ham " deb takidlagan.
Regional Power:
Mintaqaviy kuch (regional power) ma'lum bir geografik hududda sezilarli ta'sirga ega, ammo o'z mintaqasidan tashqarida ta'sir o'tkazish uchun global imkoniyatlarga ega emas.
Mintaqaviy kuch tushunchasini eshitib, biz mintaqadagi eng kuchli kuchga ega bo'lgan davlat haqida o'ylaymiz. Ammo, bugungi kunda biz yumshoq kuchning muhimligini va bunday pozitsiyaga erishish uchun ba'zi nozik qoidalarni tushunamiz. Mintaqaviy kuch mintaqada rivojlanish jarayonini osonlashtirish va rag'batlantirish uchun xavfsizlikni o'rnatishga yordam berishi kerak. U mintaqada ham, xalqaro tizimda ham qabul qilingan ba'zi tamoyillar, qoidalar va me'yorlarni ilgari surishi kerak.
Shuningdek, mintaqaviy kuchlar biz ularni xususiyatlariga e'tibor berishimiz kerak. Ular asosan, birinchidan, muayyan hududda ustunlik qiluvchi kuch bo'lishi, ikkinchidan, mahalliy darajada kuchli harbiy, siyosiy yoki iqtisodiy ta'sir o'tqaza olishi lozim, uchinchidan, Ko'pincha mintaqaviy ittifoqlar va iqtisodiy kelishuvlarni shakllantirishi lozim. Bunday kuchlar hozirda, Lotin Amerikasi mintaqasidagi Brazilya, Afrika mintaqasidagi Janubiy Afrika va Yaqin Sharq mintaqasidagi Saudiya Arabiston mintaqaviy kuchlar sirasiga kiradi.
Middle power:
O'rta kuch (middle power) - xalqaro munosabatlarda xalqaro kuchlar spektrida "o'rtada" - super kuchdan (superpower) pastroqda joylashgan, boshqa barcha davlatlar yoki buyuk kuchlar (great power) ustidan sezilarli darajada ustun ta'sirga ega bo'lgan davlat va xalqaro voqealarni shakllantirish uchun etarli qobiliyat ega davlatdir. O'rta kuch (middle power) tushunchasining kelib chiqishini 16-asrda, italyan faylasufi Jovanni Boteroning asarlarida kuzatish mumkin. Garchi bu kontseptsiya nisbatan sodda konstruksiya bo‘lib ko‘rinishi mumkin bo‘lsa-da, nazariyotchilar o‘rtasida o‘rta kuchlar qanday belgilanishi va ular jahon siyosatida qanday harakat qilishlari borasida kelishmovchiliklar mavjud. O'rta kuchni aniqlashning to'rt yo'li mavjud:
- Davlatning harbiy kuchi, imkoniyatlari va geostrategik mavqeiga asoslanadi
- Davlatning etakchilik qobiliyatiga asoslanadi.
- Diplomatik ta'siri ko'pincha koalitsiya qurish yoki tinchlikni saqlash orqalidir.
- Muayyan masalalarga (masalan, iqlim o'zgarishi) rahbarlik qilishi mumkin, lekin u hukmronlik qilmaydi. Hozirgi kundagi oddiy yoki o'rta kuch (middle or ordinary power) davlatlariga misol tariqasida: Kanada, Avstraliya hisobga olishimiz mumkin.
Rahmatov Qahhor
JIDU, Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI)