Geosiyosiy nazariyalar davlatning ichki va tashqi siyosatini tushunish uchun turli ko‘rsatkichlar va modellar taqdim etadi. Ushbu modellar orasida “dengiz hukmronligi” sifatida tanilgan talassokratiya va “yer hukmronligi” sifatida tanilgan tellurokratiya — davlatlar o‘rtasidagi kuch va ta’sirni qanday shakllantirishini o‘rganuvchi ikki asosiy maktab hisoblanadi. Ikki nazariya ham turli davlatlarning strategiyasiga katta ta’sir ko‘rsatgan, har bir nazariya o‘zining kuch, davlatning roli va hududiy ahamiyatga nisbatan o‘ziga xos qarashlarni taqdim etadi. Ushbu maqola mazkur jihatlarni, shuningdek, Talassokratiya va Tellurokratiyaning prinsiplarini aniqlab beruvchi real misollarni ko‘rib chiqadi hamda bu nazariyalarning amaliyotda siyosatni qay tarzda boshqarishini tahlil qiladi.
Xalqaro munosabatlarda
Talassokratiya asosan dengiz qudrati
orqali kuchni tushunishga intiladi,
dengiz, okeanlar va suv yo‘llarini
nazorat qilishni ustuvor deb hisoblaydi.
Ushbu maktabga ko‘ra, dengiz erkinlik,
savdo va harakatchanlikni ifodalaydi,
chunki dengiz hukmronligi xalqaro
savdo yo‘llari, resurslarga kirish va shu
bilan kuchga ega bo‘lish imkonini
beradi. Talassokratik davlatlar
ko‘pincha kuchli dengiz flotini tashkil
etish va saqlab turishga harakat
qiladilar, bu ularga global miqyosda
ta’sir o‘tkazish imkonini beradi.
Masalan, Britaniya imperiyasi ushbu
yondashuvning namunasi bo‘lib,
o‘zining qudratli Qirollik Floti orqali
keng ko‘lamli mustamlaka imperiyasini
qurgan va saqlab turgan. Hozirda esa,
AQSH xalqaro suv hududlari orqali
global hukmronligini saqlab qolish
uchun keng imkoniyatlarga ega dengiz
qudratini davom ettirmoqda.
Buning aksiga, Tellurokratiya kuchni
yer hududlarini nazorat qilish orqali
tushunadi. Ushbu maktabga ko‘ra,
yaqin joylashgan yer hududlari va
ularning tabiiy resurslari davlat
qudrati uchun asosiy ahamiyatga
ega. Tellurokratiya tarafdorlari
kuchni yer hududlarini egallash,
himoya qilish va kengaytirish orqali
qo‘lga kiritish mumkin, chunki bu
hududlar strategik chuqurlik,
xavfsizlik va aholini nazorat qilish
imkonini beradi. Yer sarhadlarining
doimiyligi va nisbatan barqarorligi
dengiz hududlarining o‘zgaruvchan
dinamikasi bilan solishtirganda qadrli
hisoblanadi. Rossiyaning tarixiy va
hozirgi vaqtdagi sarhadlarini
muhofaza qilishga bo‘lgan diqqati bu
maktabning namunalaridan bo‘lib,
uning Markaziy Osiyo va Sharqiy
Yevropa kabi qo‘shni mintaqalarda
ta’sir doirasini kengaytirishga
intilishini aks ettiradi. Davlatning roli.
Talassokratiya va Tellurokratiya
maktablari davlatning global
siyosatdagi roliga nisbatan turli
nuqtayi nazarlarga ega.
Talassokratik davlatlar davlatni
tashqiga qaram, uzoq hududlarga
ta’sir o‘tkazuvchi va cho‘zilingan
tashkilot sifatida ko‘radi va savdo
tarmoqlarini yaratish, dengiz
yo‘llarini mustahkamlash va uzoq
hududlarga ta’sir o‘tkazish
vazifalarini oldinga qo‘yadi.
Bu tashqi kengayish yo‘lida port
shaharlar va dengiz savdo yo‘llarini
nazorat qiluvchi davlatlar bilan
hamkorlik zarur. Talassokratik
davlatlar ochiq savdo va diplomatik
ittifoqlarni qadrlaydilar, o‘z
manfaatlarini global savdo bilan
uyg‘unlashtirgan holda. Masalan,
Britaniya imperiyasining erkin savdoga
bo‘lgan ehtiyoji uning dengiz
hukmronligi bilan uyg‘un kelgan, bu esa
global savdo manfaatlarini himoya
qilish uchun harbiy dengiz qudratidan
foydalanishini ta’minlagan.
Shuningdek, Tellurokratiya davlatni
ko‘proq muhofazaga yo‘naltirilgan,
ichiga qaratilgan va hududiy yaxlitlikni
himoya qilishga intiladigan kuch
sifatida ko‘radi. Tellurokratiya
yondoshuvida davlat mustahkam
sarhadlar va hududlarning muhofazasi
orqali tashqi ta’sirlarga qarshi turish
strategiyasi asosida faoliyat yuritadi.
Masalan, Sovet Ittifoqi Sharqiy
Yevropada “bufer hudud” yaratishga
intilib, G‘arb ta’siriga qarshi muhofaza
sifatida xizmat qiluvchi sarhadlarini
kengaytirishga harakat qilgan.
Tellurokratik davlatlar ichki birdamlikni
ta’minlash uchun ko‘proq avtoritar
boshqaruvga moyil bo‘ladi, chunki yer
hududlarning kengayishi va himoyasi
uchun ichki mustahkamlik muhim
hisoblanadi.
Geografik makonning konseptualizatsiyasi. Geografik makonning tushunilishini o‘zida ifoda etuvchi har bir maktab chegaralar, hudud va makonning ahamiyatiga nisbatan o‘z nuqtayi nazarga ega. Talassokratiya okeanni keng, chegarasiz, o‘zgaruvchan makon sifatida ko‘radi. U dengizlarni savdo va kuchni loyihalash yo‘llari sifatida ko‘rib, dengiz savdo yo‘llari va hududlar ustidagi nazoratni asosiy deb hisoblaydi. Chegaralar esa o‘ziga xos erkinlik tushunchasiga mos bo‘lib, ta’sir doiralarini mustahkamlashga, aniq hududiy sarhadlarga emas, ko‘proq e’tibor qaratadi. Masalan, AQSH dengiz savdo yo‘llarini nazorat qilish uchun Janubiy Xitoy dengizi va Xurmuz bo‘g‘ozi kabi muhim savdo yo‘llarini nazorat ostida ushlab turishga intiladi. Tellurokratik davlatlar esa geografik makonni aniq va o‘zgarmas chegaralarga ega tushunishadi. Yer hududlari ular uchun markaziy, hatto muqaddas qiymatga ega bo‘lib, yaqinda joylashgan hududlarning muhofazasi davlat siyosatida ustuvor ahamiyat kasb etadi.
Masalan, Xitoyning “Bir kamar, bir yo‘l”
tashabbusi (BRI) Xitoyni Yevropa, Osiyo
va Afrika bilan bog‘laydigan savdo
yo‘llari va infratuzilmalar tarmog‘ini
yaratishni maqsad qilgan. Xitoyning
mazkur loyihasi orqali qo‘shni
hududlardagi barqaror savdo yo‘llari
orqali o‘z sarhadlarini mustahkamlash,
ichki xavfsizlikni ta’minlashga intilishi
Tellurokratiya qarashlariga mos keladi.
Misol uchun, Talassokratiya va
Tellurokratiyaning prinsiplari tarixiy va
zamonaviy misollarda aniq aks etadi.
XIX va XX asr boshlarida Britaniya
imperiyasining dengiz hukmronligi
Talassokratiyaning namunalaridan
biridir. Britaniya Qirollik floti dengiz
yo‘llarini himoya qilgan holda
Britaniyaga global savdoni nazorat
qilish va Osiyo, Afrika va Amerikadagi
mustamlaka hududlarini saqlab qolish
imkoniyatini bergan. Ikkinchi jahon
urushidan so‘ng, AQSH bu rolni meros
qilib oldi va hozirgi kunda turli dengiz
yo‘llari va strategik hududlar orqali o‘z
ta’sirini saqlab turibdi.
Shuningdek, Rossiyaning Markaziy
Osiyo va Kavkazdagi strategik
harakatlari Tellurokratiya tamoyillariga
mos kelib, yer hududlarini kengaytirish
va sarhadlar xavfsizligini ta’minlashga
qaratilgan siyosatini ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, Talassokratiya
va Tellurokratiya geografiyaning
xalqaro munosabatlardagi ta’sirini
qanday tushunishni o‘z ichiga olgan
qarama-qarshi qarashlarni taqdim
etadi. Talassokratiya dengiz
hududlarini nazorat qilish, erkinlik va
global ko‘lamga e’tibor qaratadi,
Tellurokratiya esa yaqin joylashgan yer
hududlarini muhofaza qilish,
barqarorlik va xavfsizlikka ustuvor
ahamiyat beradi. Har bir maktabning
kuchni tushunishga, davlatning roliga
va makonning ahamiyatiga nisbatan
turli qarashlari davlatlarning o‘z
manfaatlarini himoya qilish uchun
ishlab chiqiladigan strategiyalarga
ta’sir ko‘rsatadi.
JIDU talabasi Murtozayev Mirjalol O’tkirjon o’g’li