SUN’IY ONG VA YARIMO‘TKAZGICHLI CHIPLAR UCHUN RAQOBAT: AQSH VA XITOY O‘RTASIDAGI GLOBAL YETAKCHILIK UCHUN KURASH

KIRISH

Sun’iy ong (SO) va yarimo‘tkazgichli chiplar ustunligi uchun kurash 21-asr geosiyosiy maydonida o‘ziga xos jihatiga aylandi. AQSh va Xitoy ikkita asosiy da’vogar sifatida paydo bo‘ldi. Ikkala davlat ham SO iqtisodiyotni qayta shakllantirish, harbiy salohiyatni oshirish va global ta’sirni kuchaytirsh harakat qilmoqda. Qo‘shma shtatlar o‘zining texnologik ustunligi va innovatsiyon mukammalligi foydalansada, Xitoy kattta investitsiyalar, markazlashtirilgan strategiyalari bilan ajralib turadi. Ushbu raqobat nafaqat texnologik yetakchilik, balki SO ustunligi uchun kurash kengroq oqibatlari ochib beradi.

Sovuq urush davri tugashi va SSSR parchalanganidan so‘ng AQSh “superpower” davlat sifatida xalqaro maydonga chiqdi va tashqi siyosatda nufuzi oshdi, shuningdek, bundan u o‘z siyosatini “hard power” va “soft power” orqali markazlashmagan davlatlarga o’z ta’sirini o’tqazishga harakat qilardi. Shuningdek, Qo‘shma shtatlar sun’iy ong texnologiyasini rivojlantirish uchun tezlashayotgan texnologiya sohasida ustunlik saqlab qolmoqchi va turli-xil tashkilotlarni moliyalashtirmoqda.

Misol uchun, Milliy innovatsion tizim (NIS) ilmiy-tadqiqot markazini va yangi texnologiyalarni rivojlantirish muhim o’rin tutadi va Milliy sog’liqni saqlash instituti bilan Qo‘shma shtatlar bulutli xizmat ko'rsatuvchi provayderlar (cloud service providers) ma’lumotlar almashish platformasini ishlab chiqish uchun ular bilan hamkorlik qilishni yo‘lga qo‘ygan. AQSh hukumati, shuningdek, 2011-va 2019 yillar sun’iy ong sohasini rivojlantirish uchun mablag’lar ajratgan. Jumladan, Qo‘shma Shtatlar 2019-yil bu sohaga bundan oldingi 5 yillik statistikasiga qaragandan ko‘proq mablag’ ajratgan. Buni quyidagi jadvalda ko’rishingiz mumkin: 

AQSh sun’iy ong firmalarini moliyalashtirish jadvali (1-rasm)

Albatta, Qo‘shma Shtatlar super qudrat unvonini yo‘qotish arafasida va bunday yo‘qotishda Xitoy Xalq Respublikasi asosiy omil rolini o‘ynashi mumkin. 2018-yil Financial Times bilan suhbat jarayonida Genri Kissinjer shuni ta’kidlagan, hozirgi “yangi sovuq urush” ildizlari AQSh va Xitoy o‘rtasidagi keskinlikda namoyon bo‘lmoqda. Bu albatta, sun’iy ong (SO) nafaqat zamonaviy geosiyosiy raqobatni shakllantirishda, balki kuch vositasida va muhim jang maydoni bo‘lib qolmoqda.

2017-yil dekabr oyida Tramp ma’muriyati davrida o’zining milliy xavfsizlik strategiyasi hisobotini e’lon qildi, unda Qo‘shma Shtatlar yrik kuchlar raqobatining yangi davriga o‘tganligi haqida aytib o’tgan, shuningdek, hisobotda Xitoy “revizionistik kuch” va albatta “AQSh qadriyatlariga va tashqi manfaatlariga zid bo’lgan yangicha dunyo tartibi yaratishi” istagini uni “strategik raqobatch” sifatida e’lon qildi. Bundan tashqari Milliy Mudofaa Strategiyasi 2018-yil shuni takidladigi Pentagon maqsadlari oldidagi “asosiy muamolar” Xitoy ekanligini ta’kidlab o‘tgan.

Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) texnologik rivojlanish bo‘yicha yangi strategik yo‘nalish o‘ylab topdi. 2015-yilda bosh vazir Li Kesyan Xitoyning sanoat salohiyatini modernizatsiya qilish qaratilgan “Xitoyda ishlab chiqarilgan” (Made in China 2025) tashabbusini ilgari surdi. Ushbu 10 yillik strategiya 10ta strategik sektorlarni o‘z ichiga qamrab olgan va Xitoyning global kuchi sifatidgi mavqeini ta’minlashga qaratilgan. Albatta, bu sohada ular kerakli maqsadlarga erishib rivojlanishni yangi pog’onasiga yetdi va, albatta, XXR bunda to‘xtab qolgani yo‘q. 

Shuningdek, Xitoy davlat kengachi (CSC) 2017-yil 20-iyulda “ Yangi avlod sun’iy intellektni rivojlantirish rejasi ” bo‘yicha qaror chiqargandi. Shuningdek, ushbu muhim rivojlanish mamlakatning sun’iy ong (SO) texnologiyasi va programma chiplari rivojlantirish orqali bo‘lgan yondashuvini, 2030-yilgacha bo’lgan keng qamrovli maqsadlarni belgilovchi yuqori dadrajada bo‘lgan rivojlanishni maqsad qilib qoygan. Bosh kotib Si Szipinning so‘zlari, yangi tushunchalari va yangi strategiyasini amalga oshirish uchun SOning iqtisodiyot bilan chuqur integretsiyalashuvini tezlashtirish va SO uchun ilmiy va texnologik innovatsion salohiyati, milliy xavfsizlikni himoya qilish va texnolagik klasterlar (bu soha muayyan korxonalar yoki tarmoqlar asoslangan) yaratish maqsadi oldiga qo‘yilgan. Buni amalga oshirishda Xitoy hukumati dolzarb intilish olib bormoqda.

Shuningdek, Qo‘shma shtatlar prezidenti Donald Tramp shunday ta’kidlaganki: "Sun'iy intellekt bo'yicha Amerika yetakchiligining davom etishi Qo'shma Shtatlarning iqtisodiy va milliy xavfsizligini ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega". Vashington 2019-yil o’z missiyasiga erishish va Amerika xalqiga xizmat ko’rsatishni yaxshilash maqsadida sun’iy ongni haqidagi g’oyalarni uyg’otish uchun AQShda sun’iy ong bo‘yicha uchrashuv bo’lib o’tdi. Bu uchrashuvda 175 dan ortiq ekspertlar sun’iy intellektdab foydalanish bo‘yicha ilg’or tajribalarni, hamkorlikni va federal SO ishchi kuchini rivojlantirish yo‘llarini aniqlash uchun birlashdilar. Albatta, uchrashuvda taqdim etilgan SO bo‘yicha Pilot loyihasi ya’ni virtual holatda boshqariladigan samalyotlar aytilib o’tilgan. Jumladan, Qo‘shma shtatlar Xitoy texnologiyalari va SO sohasiga qarshi kuchlar qaratmoqdi va asosan AQSh Xitoyning texnologik super kuchini cheklash va uni to‘xtatish strategiyasini amalga oshirish yo‘lini topdi. Yaponiya davlati orqali Qo‘shma Shtatlar “CHIP-4 ALYANSI” orqali Xitoy mamlakat yarimo‘tqazgich (semiconductors) sanoatini cheklashmoqchi. Bu alyansda AQSh, Janubiy Koreya, Yaponiya va Tayvan muhim rol o‘ynaydi. Binobarin, texnologik ustunlik uchun kurashda ikkita global kuch bo'lgan Qo'shma Shtatlar va Xitoy o'rtasidagi shiddatli raqobatda chip ishlab chiqarish ta'minot zanjirlari bo'yicha asosiy tortishuv nuqtasi sifatida paydo bo'ldi. AQSh tomonidan Xitoyga nisbatan cheklovlar yarimo'tkazgich sanoatida ustuvorliklarning o'zgarishiga olib keldi. 

Tramp ma'muriyati davrida boshlangan va Bayden ma'muriyati tomonidan mustahkamlangan ushbu cheklovlar Xitoy texnologik firmalarining chiplarni sotib olishiga to'sqinlik qiluvchi va Xitoyning chip ishlab chiqarishdagi asosiy texnologiyalar va xodimlarga kirishini cheklaydigan omillar bu texnologik sanksiyalar o'z ichiga oladi. Bu yerda asosiy shart shundaki, AQSh Tayvan vositasi orqali chip ishlab chiqarishdagi ilg'or texnologiyalar va uskunalarni demokratik (ya’ni g’arb demokratiyasiga) dunyoga qarshi kurashish uchun ulardan foydalanishi mumkin bo'lgan mamlakatlarga yetkazib berilmasligi kerak ta’kidlab o‘tgan.

Bunda tashqari, Qo‘shma Shtatlar Chokepoint (Tochka nuqtasi) strategiyasining XXR uchun qo’llaydi. Buni asosiy jihati shundaki ediki, ushbu strategiya yarimo’tkazgichli misolida AQSh va uning ittifoqchilari bu bo‘g’in nuqtalari ustida monopolistik nazoratga ega. AQSh bu strategiya orqali va uning ittifoqchilari Xitoyning taraqqiyot rivojiga qattiq zarba berishi mumkin. Xitoy sanoati va hukumati chokepoints xavfini tan oldi, shuningdek, 2018- yilda mamlakat texnologik mahsulot ishlab chiqarishi to‘xtab qolishi bo’yicha 35ta mahsulot (technologic products) aniqlandi. Xitoy o‘z-o‘zini ta’minlashda chipmaking (chip ishlab chiqarish) ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshirish zarur. 

Shuningdek, Qo‘shma shtatlar Xitoy qudratini susaytirish maqsadida Tayvan muammosida foydalanmoqda. Tayvanni texnologik ustunligi bunda ikki qudratli davlat to‘qnashuvi maydoni sifatida ta’riflashimiz mumkin. XXR uchun Tayvanni qaytarish juda nozik mavzu bo‘lib qolmoqda, shu jumladan Xitoy orolning yarimo‘tkazgichli quvvatiga ega bo‘lish va mutloq yetakchi aylanichni xohlaydi. Lekin nega XXR Tayvanga hujum qilmadi? XXR Tayvanni harbiy yo‘l bilan qo‘shib olish rasman qonunchiligida belgilangan. Biroq, XXRning Tayvanga hujum qilishi yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu nafaqat, Qo‘shma Shtatlar o‘rtasidagi ziddiyatga olib kelishi, balki iqtisodiy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Lekin, XXRni butun Tayvani harbiy kuchsiz birlashtirish juda qiyin, va orolning aholisi zich joylashgan g’arbiy qismida urush talofatlari mikroelektronik zavodlarining yo‘q qilinishiga olib kelishi mumkin. Agar Tayvan ishlab chiqarish bozorini tark etsa, katta “defitsit”ga olib kelishi mumkin. TSMC ning to‘xab qolishi butun sanoatni to‘xtab qolishiga olib keladi. Shu bilan birga boshqa mamlakatlarda chip ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yishi uchun katta mablag’ va vaqt talab qiladi. TSMC chiplarini ishlab chiqarish bo‘yicha va yarimo‘tkazgichli texnologiyalari bo‘yicha jahondagi davlatlar 70% bundan foydalanadi. Xitoyning Tayvan oroli bilan bo‘lgan ambitsiyalari xuddi Rossiya va Ukrainaniki bilan o‘xshashlikni aks ettirishi mumkin. Agar Xitoy Tayvan ustidan o‘z nazoratini o‘rnatsa Xitoy birinchi navbatda yarimo‘tkazgich va mikrochiplar yetkazib berish uchun katta to‘lovlar qo‘yishi mumkin. Tayvan geosiyosiy jihatdan va ilg’or yarim o‘tkazgichlar bo‘yicha muhim va bu yangi souvq urush ildizlarini yanada kattaroq bo‘lishiga olib keladi.

Deutsche Welle malumotlariga ko’ra, AQSh harbiy kuchlari Tayvan orolining qo’shni davlatlari tomonlarida joylashgan, bu esa Xitoy tashqi siyosatiga tahdid bo‘lib kelmoqda. Xitoy-Tayvan mojarosi azaldan mintaqaviy va global ahamiyatga ega bo'lgan yirik inqirozlardan biridir. Uning salohiyati, ta'sir kuchi va o'zida jamlay olgan kuchlar muvozanati kabi ahamiyatlarga egaligi uni boshqa bir mojarolar va Sovuq urush davridagi mojarolarning oldida yanada globalroq ekanligini ko'rsatib qo'yadi. Undan tashqari, Xitoy o'zining qo'shnilari bilan mavjud bo'lgan o'n to'rtta chegara nizolarini tinch yo'l bilan, asosan jiddiy murosalarni taklif qilish orqali hal qilishga urinmoqda va endi navbat Tayvangga keldi. Xitoy-Tayvan mojarosining asosiy muammosi, bu - Tayvanning geostrategik joylashuviga bog'liqligidir. Tayvan va Pengu Xitoy materikining sharqiy dengiz qanotini qo'riqlaydi. Dushman dengiz kuchi qo'lida ular Xitoy qirg'oqlarini blokirovka qilish va mamlakatning sharqiy qismidagi shaharlar va transport liniyalarini bombalash uchun ishlatilishi mumkin edi. Shuning uchun, ular Xitoy xavfsizligi uchun mutlaqo zarurdir.

XXRning asosiy maqsadi, kelajakda unga bo'lishi mumkin bo'lgan mintaqaviy tahdidlarni oldini oladi deb qarasak, o'z-o'zidan AQShning maqsadi "Birinchi orol zanjiri"dan foydalangan holda, Xitoyning mintaqaviy ta'sirini cheklab qo'yish va unga doimiy xavf bo'lish uchun Tayvanni Xitoydan ozod bo'lishini xohlaydi. Agar Xitoy Tayvanni egallab olsa, ba'zi G'arb ekspertlari u Tinch okeanining g'arbiy mintaqasida qudratni loyihalash uchun yaxshiroq joylashishi va Guam va Gavayigacha bo'lgan AQSh harbiy bazalariga tahdid solishi mumkinligini taxmin qilmoqda. Bu geostrategik joylashuv faqat harbiy, siyosiy va hududiy ahamiyatga ega emasdir.

Tayvanning iqtisodiy ahamiyatga da’vosi ham yuqori sanaladi. Misol uchun, Tayvanga savdo ta'siri haqida gap keatdiga bo‘lsa. Birinchidan, Ta'minot zanjirining uzilishi yarimo'tkazgichlar, elektronika va axborot texnologiyalari kabi sohalarga ta'sir ko'rsatdi, bu esa kechikishlar va yetishmovchiliklarga olib keldi. Intellektual mulk bilan bog'liq xavotirlar texnologik hamkorlikni ehtiyotkor qilishga majbur qildi. Ikkinchidan, Bozorga kirish cheklovlari qiyinchiliklar tug'dirdi. Uchinchidan, Tayvan iqtisodiyoti asosan Xitoy bilan savdoga tayanadi, bu esa Tayvan savdosining muhim qismini tashkil qiladi. Tayvanning umumiy savdosi 2018-yildan 2021-yilgacha o'sdi, ammo paydo bo'lgan keskinliklar tufayli 2022-yilda biroz pasayish kuzatildi. Tayvan bilan birga Xitoyga qanday ta'sir qilgan? birinchidan, Xitoyning yirik hamkorlardan importi 2022-yilning birinchi yarmida qisqardi va bu global ta'minot zanjirining uzilishiga yordam berdi, ikkinchidan, Xitoy bilan savdodagi uzilishlar uning Osiyo-Tinch okeani savdo hamkorlariga ta'sir qilib, ishlab chiqarishning sekinlashishiga va daromadning yo'qolishiga olib keladi. Bundan tashqari, Xitoyda yadro quroli mavjud, Tayvanda esa yadro quroli mavjud emas. Ammo, uni himoya qilishni va uning xavfsizligini ta'minlashni AQSh o'z zimmasiga olgan. Lekin ahamiyatli tomoni shundaki, tashqi siyosat va siyosiy boshqaruvda ikki mamlakat bir-biri bilan dushman hisoblansada, ikki davlatning ham iqtisodiyoti bir-birirga bog'liqliqdir.

Xulosa qilib aytish joizki, Qo‘shma Shtatlar sun’iy ong sohasi bo‘yicha Xitoydan oldinda, lekin bu bilan Xitoy orqada qoladi degani emas. Aksincha, u bundan foydalanish va bor investitsiyasini shu sohaga kiritish ehtimolligi yuqori. Tayvan Qo‘shma Shtatlar va Xitoy o ‘rtasidagi raqobatni muhim muammosidir. Xitoy Tayvanni o‘zining provinsiyalari sifatida hisoblaydi va diplomatik bosim va harbiy tahdidlar orqali birlashishga intiladi. Strategik ahamyatga ega bo‘lgan va yarimo‘tgazgichli ishlab chiqarishda, ayniqsa TSMC orqali ustunligi Xitoyni Tayvan ustidan nazoratni o‘rnatishga bo‘lgan harakati va AQShning bu harakatlarga chek qo‘yish majburiyati keskin oshiradi. Tayvan asosiy mojaro nuqtasiga va AQSh-Xitoy o‘rtasidagi global ta’sir uchun kurashning asosiy omiliga aylantirdi.

Rahmatov Qahhor JIDU, IXTI